Fosfor w organizmie - rola, niedobór, nadmiar, źródła

Fosfor to główny anion wewnątrzkomórkowy. Podobnie jak wapń stanowi istotny składnik budulcowy organizmu. Ponad 85% fosforu zlokalizowane jest w kościach, 6% w tkance mięśniowej a pozostałe 8% w innych tkankach. Fosfor pełni rolę regulatora wielu procesów życiowych.

Rola fosforu w organizmie

Fosfor wchodzi w skład kwasów nukleinowych - DNA i RNA. Jest obok wapnia podstawowym budulcem kości. Fosfoproteiny pełnią rolę podporową, a pirofosforany regulują procesy osteogenezy i osteolizy, czyli tworzenia i degeneracji kości. Jako składnik związków wysokoenergetycznych, takich jak ADP, ATP czy fosfokreatyna, fosfor uczestniczy w dostarczaniu przemian do procesów metabolicznych. W ten sposób reguluje przemiany tłuszczów i węglowodanów. Fosfor wchodzi także w skład wielu enzymów.

Jako składnik fosfolipidów błon komórkowych fosfor odpowiada za integralność struktur komórkowych. Fosfor tworzy ponadto układy buforujące we krwi i moczu, umożliwiając utrzymanie stałego pH. Ponadto fosfor reguluje przewodnictwo impulsów nerwowych.

Prawidłowe stężenie fosforanów:

• u dzieci poniżej  r. ż. to 1,56 - 2,8 mmol/l
• u dzieci powyżej 1 r. ż. to 1, 1-2 mmol/l
• u dorosłych 0,84 - 1,45 mmol/ l.

Za utrzymanie fizjologicznego poziomu fosforu we krwi odpowiedzialnych jest wiele mechanizmów:

• PTH, kalcytriol i hormon wzrostu regulują wchłanianie fosforu w jelitach, regulują także obrót kostny fosforanów
• wapń i niektóre leki neutralizujące kwas żołądkowy
• hormon wzrostu, tyroksyna i insulina obniżają wydalanie fosforanów przez nerki, a PTH i kalcytriol - nasilają

Źródła fosforanów w diecie

Zazwyczaj nie obserwuje się niedoborów fosforanów w diecie. Produkty zawierające wapń zazwyczaj są także bogatym źródłem fosforanów. Ponadto żywność przetworzona zawiera dużo związków fosforu, które stosowane są do konserwacji, zagęszczania czy utwardzania produktów spożywczych. Najwartościowsze źródła fosforu to:

• sery podpuszczkowe
• ziarna słonecznika
• mięso i wędliny
• produkty zbożowe, m. in. kasza gryczana i płatki owsiane
• migdały, orzechy

Przyswajalność fosforu z żywności wynosi około 60-70%. W niektórych produktach, np. roślinach strączkowych, fosfor występuje związany z fitynianami. Aby zwiększyć jego przyswajalność, zalecane jest moczenie strączków przed gotowaniem. Dzienne zapotrzebowanie na fosfor to 700 mg/dobę. Kobiety w ciąży i okresie laktacji, a także osoby nadużywające alkoholu wykazują zwiększone zapotrzebowanie na fosfor.

Niedobór fosforu w organizmie

Hipofosfatemia, czyli obniżone stężenie fosforu, występuje rzadko. Niemal nigdy nie jest spowodowana niedoborami dietetycznymi - jej przyczyny to zespoły złego wchłaniania, zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej oraz nadmierna utrata z moczem (w nadczynności przytarczyc lub stosowaniu diuretyków).

Objawami niedoboru  fosforu są:

• utrata apetytu
• osłabienie mięśni, tężyczka
• bóle kości, krzywica
• drętwienie i mrowienie kończyn
• zwiększona podatność na infekcje

Hipofosfatemia prowadzi do rozwoju anemii, dysfunkcji granulocytów i osłabienia odporności oraz dysfunkcji płytek krwi i zaburzeń krzepnięcia. Ponadto niedobór fosforu zaburza czynność układu nerwowego, dając objawy drgawkowe i zaburzenia orientacji, a także prowadzi do zaburzenia czynności wątroby i nerek. Objawy te wynikają zarówno z niedoboru  fosforu, jak i zaburzeń gospodarki wapniowej, gdyż właśnie z wapniem fosfor pozostaje w silnej zależności fizjologicznej.

Nadmiar fosforu w organizmie

Najczęściej podwyższone stężenie fosforanów, czyli hiperfosfatemia, spowodowane jest niewydolnością nerek. Inne przyczyny to niedoczynność przytarczyc, nadmierne wchłanianie w przewodu pokarmowego, akromegalia oraz nasilony katabolizm czy rozpad tkanek.

Objawy nadmiaru fosforu w organizmie to:

• przyspieszony oddech
• zaburzenia akcji serca
• odkładanie się wapnia w tkankach miękkich
• kamica nerkowa
• zaburzenia gospodarki wapnia i witaminy D
• drgawki
• osłabienie kości i osteoporoza
• nudności i wymioty

Przewlekła hiperfosfatemia prowadzi do osteodystrofii nerkowej oraz zwiększonej częstości incydentów sercowo-naczyniowych.